“Ik denk niet dat je kunt opvoeden” zei Dick Swaab in een interview in De Volkskrant naar aanleiding van het verschijnen van zijn boek ‘Het creatieve brein’ (2016). Dit lijkt als twee druppels water op de stelling van Alison Gopnik in haar boek ‘The gardener and the carpenter’ (2016): opvoeden is onzinnig want ineffectief (‘parenting is a mug’s game’ loc. 397 e-Book, zie ook De Groene Amsterdammer over de vader als ubermoeder). Beide auteurs verbreiden een misverstand over wat opvoeding is, en beiden vinden opvoeding wel degelijk cruciaal –maar dan opvoeding van een bepaald type.
Swaabs misverstand over opvoeding wordt duidelijk in hetzelfde citaat waarin hij beweert dat je niet kunt opvoeden, want hij stelt direct na die even boude als ongelukkige bewering eigenlijk precies het tegenovergestelde: “Wat je moet doen, is kinderen een warme, veilige, stimulerende omgeving geven waardoor ze de capaciteiten waarmee ze geboren zijn kunnen ontwikkelen”.
Kinderen een warme, veilige en stimulerende omgeving bieden, waar hebben we dit eerder gehoord? Swaab ontpopt zich hier als een ware buikspreker van John Bowlby en Mary Ainsworth die al een halve eeuw geleden opperden dat niet sturen maar sensitief reageren op behoeften van het kind aan warmte en veiligheid, en aan ruimte voor verkenning van de omgeving centraal zou moeten staan in de opvoeding. En de afgelopen 3 decennia hebben pedagogen en ontwikkelingspsychologen de invloed van dat type opvoeding op de ontwikkeling van kinderen met een massa empirisch bewijsmateriaal aangetoond. Sensitieve opvoeding is een centraal onderdeel van de gehechtheidstheorie die de ontwikkeling van de band tussen kind en zijn opvoeders beschrijft en probeert te verklaren (zie Cassidy & Shaver, 2016).
Dick Swaab is een groot bewonderaar van Charles Darwin, inderdaad veruit de belangrijkste gedragswetenschapper ooit, en het is misschien geen toeval dat Bowlby en Ainsworth de grondleggers waren van de gehechtheidstheorie –de eerste toepassing van Darwins evolutietheorie op ontwikkeling en opvoeding van kinderen. Swaab stelt in het Volkskrant interview ook: “Je kunt een kind op jonge leeftijd verwaarlozen en dat geeft permanent problemen”. Alweer is de overeenkomst met Bowlby’s werk opvallend. Dat werk begon met de bestudering van pedagogische verwaarlozing van kinderen in naoorlogse weeshuizen. In de laatste 10 jaar hebben gehechtheidsonderzoekers de desastreuze invloed van verwaarlozing op de fysieke groei en op de neurale, cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen in tehuizen in detail beschreven. Juist dit onderzoek laat geen enkele twijfel: sensitieve opvoeding is cruciaal voor alle facetten van de kinderlijke ontwikkeling (zie McCall, Van IJzendoorn, Juffer & Groza, 2011).
Precies hetzelfde misverstand over opvoeding bij Swaab is ook te vinden bij Alison Gopnik met haar stelling dat opvoeden onzinnig is. Zij zet zich enerzijds sterk af tegen opvoeden in de vorm van sturen (de opvoeder als timmerman), maar tegelijkertijd is ze enthousiast over de gehechtheidstheorie en hoe daarin de invloed van sensitief opvoeden op de ontwikkeling van kinderen zichtbaar is gemaakt (de opvoeder als tuinier). Net als Swaab pleit ook zij voor opvoeden als het scheppen van een veilige en warme omgeving (‘a protected space’, loc. 379, eBook) waarin kinderen zich vrij voelen om nieuwe vormen van denken en doen uit te proberen en de omgeving te verkennen. En ook dat is natuurlijk opvoeden –zoals uitgebreid bestudeerd in de gehechtheidstheorie.
Gopnik haalt uit naar moderne ouders die menen dat hun kinderen maakbaar zijn en dat ze zorgvuldig stapje voor stapje in goede banen geleid en klaargestoomd moeten worden voor de steeds competitievere en ingewikkelder samenleving. Daarbij zouden ze te weinig ruimte laten voor de kinderen om zichzelf en hun omgeving te ontdekken en soms ook gewoon een beetje aan te modderen. Of dit beeld van de moderne ouder juist is of een karikatuur om een ‘lossere’ vorm van opvoeden te profileren staat nog te bezien. In ieder geval is het vinden van een balans tussen veiligheid en exploratie de kern van sensitief opvoeden, en die balans is misschien voor ieder kind anders, afhankelijk van zijn begaafdheden en temperament maar ook van de omgeving waarin het opgroeit. Dat is creatieve opvoeding en die is wel degelijk cruciaal voor het opgroeiend kind.
Literatuur
Cassidy, J. and Shaver, P.R. (Eds.), Handbook of Attachment, 3rd Edition. New York, Guilford Press.
Gopnik, A. (2016). The Gardener and the Carpenter: What the New Science of Child Development Tells Us about the Relationship between Parents and Children. London, the Bodley Head.
McCall, R.B., Van IJzendoorn, M.H., Juffer, F., Groza, V.K., & Groark, C. J. (Eds.) (2011). Children without Permanent Parental Care: Research, Practice, and Policy. Monographs of the Society for Research of Child Development.
M.H. van IJzendoorn
Leiden, Rotterdam 25 september 2016
